علیرضا صیاد منصور، اولین سخنران از بخش اول هم‌اندیشی هنر و اخلاق امکان بازکشف امر اخلاقی در تجربه زیباشناسانه از منظر لویناس را بررسی کرد.
به گزارش تحریرنو از روابط عمومی فرهنگستان هنر، در نخستین بخش از هم‌اندیشی "هنر و اخلاق" که ریاست آن بر عهده مهدی اخوان و امیر مازیار بود، دو مقاله علمی ارائه شد. در این بخش علیرضا صیادمنصور دانشجوی دکتری فلسفه (محض) دانشگاه تهران، مقاله خود را با عنوان "امانوئل لویناس و اثر هنری؛ امکان بازکشف امر اخلاقی در تجربه زیباشناسانه" ارائه کرد. وی "امانوئل لویناس Emmanuel Levinas)" را از جمله اندیشمندانی دانست که با رویکردی پدیدارشناسانه به مباحث اخلاقی و نقد اخلاقی هنر پرداخته است و در این باره اظهار داشت: امانوئل لویناس از فیلسوفان فرانسوی است که مشتری اخلاقی و نقد اخلاقی هنر بود، همینطور اندیشمندان بزرگ دیگری نیز مانند "مارسل پروست، (Valentin Louis Georges Eugène Marcel Proust)" و "موریس بلانشو (Maurice Blanchot)" نیز از جمله کسانی هستند که قائل به اخلاق نگارش و اخلاق زیستن هنرمند هستند.
وی در همین زمینه ادامه داد: در بخش نخست این مقاله به نظریه اخلاقی امانوئل لویناس می‌پردازم که سطح انضمامی رابطه فرد با دیگری بسیار برایش مهم بود. لویناس از جمله پدیدار شناسانی است که برخی آنرا پست مدرن می‌دانند. بایدِ اخلاقی را امر محتوم در قوانین کیهانی و همچنین عقل و هرگونه تمایل لذت و سرخوشی نمی‌داند تک‌تک موارد جزئی تعارض اخلاقی را مولد بایدِ اخلاقی می‌داند. اخلاقش، اخلاق آغازین است یعنی در واقع پروژه‌ای که دارد جست و جو برای کشف امکانِ اخلاقی بودن است که آنرا در مواجهه با دیگری می‌داند. مواجهه با دیگری را در سطح انضمامی زندگی روزمره بررسی می‌کند و نکته‌ای که از مواجهه انضمامی با دیگری در نظر می‌گیرد، چشم اندازی غیر از چشم انداز من، خود یا ایگو egoدر جهان وجود دارد. مفهوم بیرون بودگی یا (extriurety) را به دیگری نسبت می‌دهد، به این معنا که در مقام دیگری از دسترس آگاهی خصوصا دوره مدرنیته خارج است و تا پایان احاطه‌ناپذیر باقی می‌ماند. نقطه آغاز فلسفه را با رابطه من با چیزی که از بنیاد غیر من است می‌داند و طرح اخلاق مدرنیته را به نقد می‌کشد.
این دانشجوی دکتری فلسفه به نقد لویناس از طرح اخلاق مدرنیته پرداخت و افزود: لویناس طرح اخلاق مدرنیته را در سه مرحله «اخلاق ایستاده بر پای خود"، "محصول فعالیت‌ها و کاوش‌های نظری انسان" و "انسانی که واجد عقل است» بیان می‌کند. لویناس نتیجه می‌گیرد که اخلاق دوره مدرن، اخلاق خدایین است، چیزی که جایگزین خدایینی اخلاق می‌کند، دگر آیینی است، زیرا معتقد است که: من یا ایگو ego به حضور و مواجهه با دیگری است و اخلاق به مصابه فلسفه، اولا یعنی گشودگی دروازه من بر چهره دیگری و مقاومت غیر در برابر همان‌ها یعنی شکست که خاص فلسفه مدرن است.
وی به تشریح بیشتر من یا ego لویناس پرداخت و گفت: نکته آخر که با من یا ego با بحث هنر پیوندش می‌دهم این است که اگرچه من یا ego لویناس یک ego جسمانی است که به قول خودش از خوردن سوپ هم لذت می‌برد بر خلاف ego که در فرادهش مدرن خصوصا بعد ژاک کنن هوتر Coenen-Huther, Jacques) ) و مارتین هایدگر (Martin Heidegger) در پدیدار شناسی مطرح می‌شود این است که دیگر بودگی را چیزی فراسوی هستی می‌داند، چیزی که از آن تعالی و رفعت را انتزام می‌کند، ولی نکته‌ای را که خوب با آن دست و پنجه نرم می‌کند این است که انضمامیت محض برای اخلاقی بودن کفایت نمی‌کند یعنی در زندگی روزمره بودن برای این که شما تماما اخلاقی باشید، کفایت نمی‌کند.
وی به شروط سعود مرتبه اخلاقی پرداخت و افزود: لویناس احساس و عاطفه را دو شرط سعود به مرتبه بالاتر اخلاق می‌داند که در واقع میزان حساسیت ما نسبت به طلب و ندای دیگری هستند و معتقد است که: احساس و عاطفه حکمت خاص خودش را دارد و به هیچ وجه نیاز به عقلانیت ندارد و این که تبدیل به حکمت شود، جایگزین مقام داوری عقل هم در حل تعارضات و مناقشات اخلاقی‌اند. عاطفه وجه منفعلانه انسان برای انقیاد در برابر امر اخلاقی است و در بعد زیباشناسی که بررسی و مطالعه هنر است، دریافت این که همه چیز هستی اشیای محض مادی نیست.
علیرضا صیادمنصور به بخش دوم مقاله که تاکید بر وجه مثبت و ایجابی هنر داشت، پرداخت: پیگیری رابطه اخلاق و هنر در سطح اخلاق هنجاری است که سبقه هنجاری داشتن هنر آنرا با اخلاق پیوند می‌زند و بایدها و نبایدهای هنر اساسا برای لویناس چندان همه نیستند. این که اساسا هنرمند کیست؟ چگونه باید هنرمند بود و هنرمندانه باید زیست؟.
وی در این رابطه به توضیح بیشتر پرداخت و افزود: لویناس به هیچ وجه معتقد نیست که زیباشناسی جنبه آموزشی و تعلیمی دارد و صرفا آنرا اعطا کننده شهود اخلاقی می‌داند، نه شهود عقلانی صرف، نه شهود احساسی و تجربی محض، بلکه شاید شهود معقولی که در هوسرن هم مطرح شود که همان دریافت محتواهای غیر حسی مانند اعداد و وضعیت‌هاست چون اخلاق وضعیتی است که به لویناس هم نسبت داده می‌شود. لویناس در مقام پدیدارشناسی تمام ساحات اگزیستانس existence)) آدمی در جهان را بررسی می‌کند از تمامی تجربه‌های درون جهانی نام می‌برد استلزامات زیباشناسانه تجربه آدمی در جهان را هم ملاک خود قرار می‌دهد.
صیادمنصور در همین زمینه ادامه داد: اخلاق و هنر امکان خود را از نظر مانوئل لویناس تجربه سوژه در جهان بدست می‌آورد، اما نوع تجربه‌ای که او بر آن تاکید دارد، تجربه مواجه با دیگری است. همبستگی اخلاق و زیباشناسی که به نظر آن در منشاء تجربه است، امری انسانی است که شالوده تجربه‌های گوناگون و سوژه اخلاقی است و سوژه اخلاقی وحدت پایه تجربه‌های آدمی در جهان و از جهان است. جنس وضعیت‌های اخلاقی و زیباشناسانه از نظر آن از رخداد است، یعنی تجربه زیباشناسانه به مصابعه رخدادی خاص و در ضعیت خاص است. رخداد از نظر مانوئل لویناس چیست؟ وی مواجهه با دیگری در سطح زندگی انضمامی را که موجد حس بالای رفعت و تعالی است چیزی مشترک بین اخلاق و هنر می‌شمارد. قلم و نگارش لویناس کیفیت قنایی و موزن دارد چیزی که ژاک دریدا Jacques Derrida)) آثار آنرا غالبا اثر هنری می‌داند.
وی به تشریح بیشتر هنر از دیدگاه لویناس پرداخت و تصریح کرد: از دیدگاه لویناس، هنر به سوژه می‌فهماند که قادر نیست همه چیز را به تمامیت دربیاورد و جهان را از آن خود کند. هنر حساسیت آدمی به زیبایی است حرکت و هنر را براساس نقل قول خودش می‌خواند. در کتابش با نام «از وجود به موجود» حرکت هنر عبارتند از پشت سر نهادن ادراک و آگاهی برای استقرار مجدد احساس. قصد به جای رسیدن به عین در خود احساس راه گم می‌کند و همین راه‌گُم‌کردگی در احساس است که تاثیر زیباشناختی را ایجاد می‌کند. هنر آرامش هستی را به چالش می‌کشد.
صیاد منصور به توضیح بیشتر کتاب لویناس پرداخت و خاطر نشان کرد: لویناس در کتاب از وجود به موجود آثار ادبی و هنری را که توجیه اخلاقی دارند برای باید‌های اخلاقی خودش نام می‌برد. انسان در نگاه نخست در این کتاب حیوان اخلاقی است، نه حیوان عاقل. از مثال‌های ادبی که نام می‌برد، رمان برادران کارامازوف اثر داستایوفسکی است. سخن آلیوشا مبنی بر این که ما در قبال همه چیز و همه کس مسئولیم و من بیش از دیگران. او که از دوره نوجوانی با آثار شکسپیر آشناست، معتقد است که تمام فلسفه تاملی در باب شکسپیر است. تراژدی‌های شکسپیر، توجه زیادی به پرورش پیام اخلاقی دارد و معتقد است تراژدی پیام اخلاقی دارد، اما فرقی که با تراژدی از نظر ارسطو یونان باستان دارد این است که با امیدی فزاینده جهان را درمی‌یابد و درصدد بازسازیی اخلاقی مناسبات انسانی بر می‌آید.
وی دیدگاه لویناس را در مواجهه با اثر هنری اینگونه تعریف کرد: مواجهه با اثر هنری از نظر امانوئل لویناس موجب حیرت می‌شود، حیرت برون رفت از حدود فردیت سوژه از تعرفی که از متافیزیک ارائه می‌دهد تا زمانی که جهان در ماندگار سوژه باشد و سوژه بتواند لوازم و نتایج آنرا پیش‌بینی بکند، چیزی برای حیرت کردن وجود ندارد. بعد از حیرت است که حس بالای رفعت وتعالی بوجود می‌آید.
علیرضا صیادمنصور ادامه داد: لویناس نقش هنرمند را در این می‌بیند که احساسات را گوشزد کند و تاثیرات اخلاقی تصاویر رقت بار از کودکان گرسنه شهر از نظر لویناس به ما می‌رسد که شهروندان خودشان طلب اخلاقی دارند یعنی عکس‌العمل ما به این گونه تصاویر است که جلوگیری از خطر تحریف و تصرف سوژه که تاثیرگر مدرن از نظر لویناس از واقعیت است. وی معتقد است که تصویر از تحریف واقعیت توسط سوژه جلوگیری می‌کند.
وی به تاکید لویناس نسبت به طبیعت که مهمترین منشاء الهام در هنر و اخلاق است، اشاره کرد و افزود: از نظر امانوئل لویناس طبیعت مهمترین منشاء الهام در اخلاق و هنر است و بر آن تاکید می‌کند، ولی تلقید مطلق هنرمند از طبیعت را نفی می‌کند. دلیل آن هم به خاطر آلرژی‌ای که نسبت به دوره مدرن دارد، می‌داند؛ چون معتقد است که طبیعت اوبژه تفکر مدرن و فناورانه است، خطر تنزل اخلاقیات و احساسات هنری به سطح تجربه محض در تقلید مطلق از طبیعت وجود دارد.
بنابر این گزارش علیرضا صیاد منصور به بخش سوم مقاله خود پرداخت و گفت: قسمت سوم مقاله‌ام تاکید بر وجه منفی و مخرب هنر دارد، چیزی که لویناس را بیشتر به خاطر نظر منفی و مخربش نسبت به هنر می‌شناسند. لویناس معتقد است که هنری که ما در دوره مدرن داریم، هنری است که مولفه‌‌های دوره مدرنیته را دارد. کلیت و جهان شمولیت و اصل‌گرایی و قاعده‌گروی از این قبیل‌‌اند. هنر زمان را در تصویرسازی‌های معین و مادی مبهوت و متوقف می‌کند.
وی به مثال‌هایی که لویناس نسبت به آثار هنری دارد، اشاره و یادآور شد: تابلوی نقاشی از نظر آن بخاطر محدودیت‌های مادی که دارد، نمی‌تواند واقعیت را به تمام منعکس کند. یک قسمت از واقعیت را گلچین می‌کند ودر خود نشان می‌دهد. نقد اخلاقی هنر را لویناس سر لوحه کار خود قرار می‌دهد و معتقد است: هنر واجد مضامین اخلاقی است زیرا باید هستی را اخلاقی دید. بدون اخلاق زیبایی‌شناسی، امر زیبا را با اصول انتزاعی خود مصادره می‌کند. خیر اعلا را نمی‌توان حاضر سازی کرد یا در حالت باز نمود به آگاهی در آورد. ادبیات و هنر صرفا رد و اثری از دیگری در خود دارند، نه اینکه او را به تمامه در نمایش خود به تصویر بکشد. اثر هنری مدرن نشان از چیزی نیست، می‌خواهد بر خدایین بودن اثر هنری مدرن تاکید کند. یعنی اثر هنری از نظر آن در دوره مدرن محملی است بر اینفولوژی قدرت powver Infology با حالت ایستای خود به سوژه حس غرور سلطه بر واقعیت را می‌دهد و مانند افلاطون معتقد است که هنر برای تمدن خطرناک است؛ نگرش افلاطونی لویناس در کتاب خودش در سال ۱۹۶۱ کتاب "تمامیت و متناهی". کتاب دوم که به رساله جمهوری اشاره می‌کند و کتاب سوم که در آنجا افلاطون می‌گوید: "نباید آتن را جای کسانی قرار داد که می‌توانند خود را با چهره‌سازی‌های مختلف به شکل شخصیت‌های مختلف در بیاورد و با سخنوری مردم را گمراه کنند."
این پژوهشگر حوزه فلسفه ادامه داد: نقل قول دیگری از لویناس است که می‌گوید: «سخنور با حقه و فریب به همسایه خود تقرب می‌جوید» تقابلی که وجود دارد و لویناس به آن تاکید دارد تقابل بین چهره در فلسفه خودش(face) و تصویر (image) در هنر است. از نظر او چهره عریانی و درمانگی دیگری در مقابل عمل عقلانی من وجود دارد. چهره، به جای بازنمایی بیان، برون‌ریزی می‌کند، اما تصویر، روگرفتی از واقعیت است. امر جزئی خاص را به امر کلی احاله می‌برد و کیفیات یک جوهره را به تصویری ایستا ثابت می‌کند.
وی در پایان به توضیح کوتاهی در خصوص برخی از آثار لویناس بسنده کرد و یادآور شد: اثر مستقلی از لویناس درباره هنر و اخلاق وجود ندارد و مهمترین آن مقاله "واقعیت و سایه آن" است که آنرا سال ۱۹۳۸ به زبان فرانسه نوشت و در آنجا اخطار می‌کند که توجه زیاد به جهان سحرگون تصاویر و سایه‌ها نباید آدمی را از مسئولیت اخلاقی‌اش گمراه کند و دیگری را نباید با تخیل صرف هنری به دام انداخت. ادراک ما از اثر هنری را فهمی واسطه‌پذیر از طریق بازنمایی نمی‌داند، بلکه این فهم بی‌واسطه را از دیگری ملاک قرار می‌دهد، چون معتقد است: بستر واقعیت زندگی انضمامی و روزمره که ما در مواجه با دیگری قرار می‌گیریم. پس مواجه ما مستقیم و چهره به چهره و اخلاقی است. از منظر او یک اثر هنری واقیعت را چه کار می‌کند؟ امتداد نامتعین ذوات در واقعیت است یعنی ما بی‌جهت ذوات را متکثر و ممتد می‌کنیم.
